Trong những năm đầu độc lập, đất nước ta gặp muôn vàn khó khăn về tài chính, ngân khố Quốc gia gần như là con số 0. Chính từ nhà máy in tiền ở Chi Nê - Hòa Bình, “tờ bạc tài chính cụ Hồ” đã ra đời, vực dậy nền tài chính non yếu…

Nhà máy in tiền đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa

     Tháng 9/1945, đất nước ta vừa mới giành được độc lập, gặp muôn vàn khó khăn. Trong đó kinh tế tài chính đặc biệt khó khăn do chưa phát hành được tiền tệ độc lập. Trong lúc đó, quân Tưởng ở miền Bắc đã tung tiền “quan kim” để cạnh tranh với đồng tiền Đông Dương của thực dân Pháp và phá hoại nền kinh tế của ta.

Khu di tích lịch sử cách mạng nhà máy in tiền đầu tiên của Việt Nam.

     Bước đầu, để khắc phục những tình trạng khó khăn trên, chủ trương của chính quyền cách mạng đã kêu gọi nhân dân tích cực sản xuất và ủng hộ cho “Quỹ Độc lập”, “Tuần lễ vàng”… Nhưng đấy chỉ là giải pháp ban đầu, việc cấp thiết nhất được đặt ra là tổ chức in và phát hành giấy bạc Tài chính Việt Nam mới là chủ trương lớn, có ý nghĩa quan trọng trong sự nghiệp kháng chiến cứu nước.

     Tháng 10/1945, đồng chí Phạm Văn Đồng - Bộ trưởng Bộ Tài chính được Trung ương chỉ đạo, điều hành toàn bộ việc chuẩn bị về việc in và phát hành đồng tiền mới của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà. Trước cách mạng tháng Tám 1945, cả Đông Dương chỉ có 2 nhà máy in lớn là Nhà in Viễn Đông và Nhà in Tô panh. Vào thời điểm bấy giờ, cả hai nhà máy in này lại đều do quân Tưởng và Pháp chiếm đóng.

     Đang trong lúc khó khăn về mọi mặt, từ địa điểm, cơ sở vật chất để xây dựng được nơi sản xuất, in ấn và phát hành đồng tiền mới của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chính quyền Cách mạng nhận được sự giúp đỡ từ ông Đỗ Đình Thiện (SN 1904 - mất năm 1972).

Đồng tiền “tờ bạc trâu xanh" ra đời tại nhà máy in tiền đồn điền Chi Nê.

     Ông Thiện vốn là một nhà tư sản Việt Nam yêu nước, đã đứng tên và bỏ tiền túi ra mua lại Nhà in Tô panh (sau này là cửa hàng Bách hoá số 5 đường Nam Bộ - ngày này thuộc đường Lê Duẩn - Hà Nội) của thực dân Pháp. Sau đó, ông đã hiến cho Chính phủ để lập nhà in tiền. Để tránh bị lộ nhà in tiền, chính quyền Cách mạng đã để nhà in mang tên là Việt Nam Quốc gia ấn thư cục.

     Sau thời gian in ấn, đến ngày 3/2/1946, đồng tiền Việt Nam được in tại nhà in Tô panh được tung ra khắp các tỉnh miền Nam Trung Bộ. Đó là những đồng tiền đầu tiên của ta đại diện cho nền độc lập, tự do của Tổ quốc, chủ quyền thiêng liêng của quốc gia và trên đồng tiền mới có in hình Chủ tịch Hồ Chí Minh.

 Khu vực đồn điền Chi Nê những năm 1946.

     Nhưng chưa được bao lâu thì cơ sở in Tô panh bị lộ, quân địch luôn tìm cách phá hoại tại khu vực này. Tình huống khó khăn, cấp bách nên Bộ Tài chính quyết định sơ tán. Cũng chính lúc này, nhà tư sản yêu nước Đỗ Đình Thiện đã dành một địa điểm thích hợp, đồng thời cho mượn nhà xưởng, máy điện, nước của đồn điền Chi Nê (nay thuộc xã Cố Nghĩa, huyện Lạc Thủy, tỉnh Hòa Bình), cùng một số cơ giới kho tàng để đặt nhà máy in tiền đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

     Đồn điền Chi Nê được xây dựng cuối thế kỷ XIX, rộng hơn 7.300 ha. Tại đây, chủ đồn điền là Bô-Ren, một người Pháp đã xây dựng nhiều khu nhà kiên cố, khu chế biến cà phê, chuồng trại trâu bò. Năm 1943, Bô-Ren bán lại đồn điền cho gia đình ông Đỗ Đình Thiện với giá hai nghìn lượng vàng.

     Lắp đặt xong Nhà máy in tiền, để đảm bảo bí mật, công nhân làm việc từ 4 giờ chiều đến 3 giờ sáng hôm sau. Lúc đó, Nhà máy in tiền còn thô sơ, máy móc chưa hiện đại nên việc in tiền rất khó khăn, phải qua nhiều công đoạn như: In lần lượt từng màu, số sê ri, sau đó mới cắt. Mệnh giá lớn được in ốp sét, mệnh giá nhỏ in bằng máy sốp, ti pô (5 đồng, 2 đồng, 1 đồng, 5 hào, 2 hào, 1 hào). Tiền in xong được đóng hòm cho lên xe bò, xe ngựa chuyển lên cất giữ vào "kho bạc" tại gia đình ông Bùi Văn Xin, ở xóm Đồng Thung, xã Cố Nghĩa.

Bàn làm việc của Bác Hồ khi nghỉ ngơi tại nhà ông Đỗ Đình Thiện.

Bút tích Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi gia đình ông Đỗ Đình Thiện.

     Ngày 31/11/1946, Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa họp kỳ thứ hai, quyết định phát hành đồng tiền Việt Nam và tổ chức thu hồi, đổi tiền Đông Dương trên toàn quốc với mệnh giá 1 đồng, 5 đồng, 10 đồng, 20 đồng, 50 đồng, 100 đồng và tiếp đó là loại 200 đồng, 500 đồng.

     Đến tháng 4/1947, thực dân Pháp chuẩn bị tấn công đánh chiếm Hòa Bình lần thứ 2, khu vực Đồn điền Chi Nê bị máy bay Pháp ném bom, tàn phá nghiêm trọng. Vì vậy theo lệnh của Chính phủ, Bộ Tài chính đã chuyển Nhà máy in tiền và kho bạc lên căn cứ địa Việt Bắc.

Nơi lưu dấu ấn lịch sử về thời kỳ gian khó của dân tộc.

     Ngày nay, tại Khu di tích lịch sử cách mạng nhà máy in tiền đồn điền Chi Nê còn lưu giữ rất nhiều những hiện vật, biểu trưng trong một thời gian khó, nhưng đầy hào hùng của dân tộc Việt Nam. Cũng chính tại nơi này "tờ bạc trâu xanh" có mệnh giá lớn nhất là 100 đồng Việt Nam lúc bấy giờ ra đời. Nhà máy in tiền đầu tiên của Việt Nam đã vực dậy nền tài chính non yếu, và loại bỏ đồng tiền Đông Dương của thực dân Pháp.

Căn hầm nơi Bác Hồ trú ần tại gia đình ông Đỗ Đình Thiện.

     Nơi đây cũng còn lưu giữ rất nhiều dấu ấn lịch sử về hai chuyến thăm của chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhất là vào tối ngày 21/2/1947, trên đường đi Thanh Hóa công tác, Bác Hồ đã nghỉ lại tại Đồn điền Chi Nê của gia đình ông Đỗ Đình Thiện. Lúc đến nhà máy in tiền, Bác căn dặn: "Đây là Nhà máy in tiền của ta, các chú cần giữ gìn cẩn thận, phải thi đua nhau làm việc để in được nhiều tiền cho cả nước tiêu dùng và công cuộc kháng chiến cứu quốc". Sau đó, Bác đến thăm một số gia đình đồng bào Mường ở xã Cố Nghĩa và gia đình ông Bùi Văn Xin.

     Vào năm 2007, nhà máy in tiền đồn điền Chi Nê được Bộ Văn hóa, thể thao và du dịch xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia. Đồng thời UBND tỉnh Hòa Bình đã có quyết định phê duyệt quy hoạch chi tiết xây dựng Khu di tích lịch sử Nhà máy in tiền. Tổng diện tích công trình là 15,5 ha với tổng mức đầu tư trên 270 tỷ đồng, tiến hành trong hai giai đoạn. Giai đoạn một tổng mức đầu tư khoảng 61 tỷ đồng, giai đoạn hai tỉnh chủ trương đầu tư khoảng 210 tỷ đồng.

     Hiện nay, tại kho bạc đồn điền Chi Nê, ngôi nhà của gia đình ông Đỗ Đình Thiện, nơi Bác Hồ đã nghỉ lại ngày 21/2/1947 và căn hầm Bác ở vẫn được bảo vệ, giữ gìn nguyên vẹn. Nơi đây đã được đầu tư sửa sang lại, có nhiều hiện vật, kỷ vật được trưng bày cho khách tham quan.

     Bà Đinh Thị Bình, Phó Ban Quản lý các khu di tích huyện Lạc Thủy, Hòa Bình cho biết: “Hiện nay Khu di tích lịch sử Nhà máy in tiền vẫn đang trong quá trình xây dựng và tu bổ lại. Nhưng hằng năm vẫn có rất nhiều khách đến thăm quan, nhất là các đoàn học sinh đến để học tập…”.

     Để ghi nhớ công ơn to lớn của nhà tư sản yêu nước Đỗ Đình Thiện, hiện nay tại xã Cố Nghĩa, huyện Lạc Thủy đã đặt tên trường mầm non mang tên ông, với mong muốn các thế hệ trẻ đều biết công lao to lớn của gia đình ông với Cách mạng Việt Nam.